पोथी प्रजनन् प्रणाली

Ø गर्भाशयको सिंग (Uterine horn)

Ø  गर्भाशयको ग्रीवा (Cervix)

गर्भाशय वा पाठेघरको लम्बाई पशुको जात र उमेर अनुसार फरक फरक हुन सक्छ । तर गाई/भैंसीमा साधारणतया गर्भाशय शरीरको लम्बाई २–४ से.मी, गर्भाशय सिंगको लम्बाई ३५–५० से.मी र गर्भासय ग्रीवाको लम्बाई ५–१० से.मी तथा २–५  से.मी. चौडाई हुन्छ । यसको मुख्य काम भ्रुणलाई आश्रय दिने र पोषण उपलब्ध गराउने हो । डिम्बवाहिनी नलीमा निशेचन भएको भु्रणको बिकास पाठेघरमा हुन्छ । डिम्बवाहिनी नलीमा भु्रण निषेचन भए पश्चात् शुरुको अवस्थामा भु्रण डिम्बमा संचित रहेको पोषक तत्वबाट र पाठेघरबाट निस्कासन भएको पोषक तत्वको (Uterine milk) उपयोगबाट भु्रणको विकास हुने गर्दछ । कोष विभाजन प्रक्रियाद्धारा गर्भाशयको सिंगमा भ्रुणको बृद्धि हुने काम हुन्छ र भ्रुण अथवा वच्चाको पोषण यही पाठेघरको सिंगको भागमा हुन्छ । बच्चाको पालन पोषण आमाबाट साल (Placenta)  को मार्फत हुन्छ । पाठेघरमा भु्रण जोडिई सकेपछि सालको माध्यमबाट पोषक तत्व लिने र अनावश्यक पदार्थहरु रगतको माध्यमबाट निस्कासन हुने गर्दछ । गाई, भैसमिा पाठेघर त्यती विकसित नभै पाठेघरको हाँगा फाटेर दाहिने र देबे्र दुईवटा भागमा बिभाजन भएको हुन्छ । पाठेघरको हाँगामा भु्रणको विकास र बृद्धि हुन्छ । पाठेघरको हाँगा फाटेको भागको आकृति÷स्वरुप घुमेको सिङ जस्तो देखीने भएकोले यसलाई पाठेघरको सिंङ (Uterine horn) भनिन्छ ।

पाठेघरको भित्रपट्टि म्युकोसा (Mucosa) को बाक्लो तह वा ईन्डोमेट्रियम (Endomertium) हुन्छ । जसमा धेरै ग्रन्थीहरु हुन्छन् । यी ग्रन्थीहरुले भाले खोज्ने बेलामा एक प्रकारको रस उत्पन्न गर्दछन् । साथै भर्खर गर्भाधान भएको भ्रुणलाई पोषण प्रदान गर्दछन् । गाई, भैसी, भेडा, बाख्रा र अन्य उग्राउने पशुको पाठेघरको भित्तामा १०० भन्दा बढि बटन आकारको मासुका डल्ला जस्ता क्यारुङकल्स (Caruncles) हुन्छन् जसमा गर्भावस्थाको बेला सालको कटिलेडन (Cotyledon) टाँसिएर रहेको हुन्छ । बंगुर र घोडामा भने साल एकनासले फिजिएर पाठेघरको भित्तामा टाँसिएर बसेको हुन्छ ।

पाठेघरलाई ब्रोड लिगामेन्ट (Broad Ligament) भन्ने मांशपेशीले पेल्भिक क्याभिटी (Pelvic cavity) मा बाँधेर राखेको हुन्छ ।  ईस्ट्रोजन हर्मोनले पाठेघरलाई कडा र कसिलो आकारको बनाउँदछ भने प्रोजेस्टेरोन हार्मोनले पाठेघरलाई खुकुलो र नरम बनउँदछ । पाठेघरको माँशपेशीले उत्पादन गर्ने प्रोस्टाग्लान्डिन भन्ने हर्मोनले डिम्बाशयमा भएको करपस ल्यूटियमलाई हटाएर गाई भैसी व्याउने नभएको अवस्थामा बाहेक ऋतुचक्रलाई नियमित राख्दछ ।                       

योनी र पाठेघरको बीचमा अवस्थित कडा मांशपेशीले बनेको अंगलाई गर्भाशयको ग्रीवा भनिन्छ । यसको एक पट्टिको भाग पाठेघरमा खुल्दछ भने आर्को पट्टिको भाग योनीमा खुल्दछ । यो पोथी पशुले भाले खोजेको बेला र पशु ब्याउने बेलामा मात्र खुल्दछ तर अरु समयमा पुरै बन्द हुन्छ । गाई, भैसीको जात अनुसार यसको लम्बाई ५ देखी १० सेन्टीमीटर सम्म हुन्छ । यसको गोलाई २ देखी ५ सेमी सम्म हुने गर्दछ । यो भागलाई छामी हेर्दा अली कडा, गोलो, केही लाम्चो र बाङ्गोटिङ्गो आकारको अनुभव हुन्छ । गाई/भैंसीको गर्भाशयको ग्रीवामा ३ देखि ५ वटा सम्म रिङ्गहरु (Circular ring) पाइन्छन् । पोथीले भाले खोजेको वेला यो मोटो, खुल्ला र फुलेको हुन्छ । कृत्रिम गर्भाधान गर्दा सर्भिक्स भएर पाठेघरको मुखमा कृत्रिम गर्भाधान उपकरणबाट वीर्य राख्ने काम गरीन्छ । गाई, भैसी गर्भावस्थामा यसमा बाक्लो किसिमको पदार्थ (Mucus) भरिएको हुन्छ । यसमा जिवाणु बिरुद्ध लड्ने क्षमता (Antibacterial Effect) हुन्छ । यसलाई सर्भाईकल सिल (Gel Like plug) भनिन्छ । यो सिलले पाठेघरमा जिवाणुको संक्रमण र तुहिनबाट बचाउँदछ

४. योनी  (Vagina)  यो पोथी पशुको संभोग (Copulation) गर्ने अंग हो जसले भाले जनावरको वीर्य प्राप्त गर्दछ । गाई, भैसीमा साधारणतया यसको लम्बाई २५ देखी ३० सेन्टीमीटर हुन्छ । यो नली आकारको हुन्छ र सर्भिक्स देखि योनिद्धारसम्म फैलिएको हुन्छ । यसको अत्यन्तै तन्कने र खुम्चिन सक्ने स्वाभाव हुन्छ । ब्याउने बेलामा यसले जन्मनली (Birth- canal)  को  काम गर्दछ ।

५. योनीद्धार/सुत  (Vulva) पोथी प्रजनन् अंगको सबैभन्दा पछाडि खुलेको भागलाई योनीद्धार भनिन्छ । यो पोथी प्रजननको सवभन्दा बाहिरी अंग हो । यो मूत्र प्रणाली र प्रजनन् प्रणालीको साझा द्वारको रुपमा रहेको हुन्छ । यसमा उस्तै उस्तै आकारको २ वटा भल्भुलर लिप (Vulvular lip) हुन्छ । भित्री भल्भुलर लिपलाई लेबिया माईनोरा (Labia minora)  र वाहिरी भल्भुलर लिपलार्इ लेबिया मेजोरा (Labia majora) भनिन्छ । सुत १० देखि १२ से.मी. सम्म लामो हुन्छ । योनीद्धारको ठीक तल र वीचमा सानो र धेरै उत्तेजित अंग रहेको हुन्छ जसलाई क्लाईटोरिस (Clitoris) भनिन्छ । क्लाईटोरिस लाई पोथी पशुको लिङ्ग भनेर भनिन्छ । क्लाईटोरिसलाई उत्तेजित अंग (Sensitive organ) मानिन्छ । क्लाईटोरिस अरु जनावरमा भन्दा घोडामा ठूलो र विकसित हुन्छ ।

                बाली खोजेको गाई भैसीको सुतको आकारलाई हेरेर बाली खोजेको/नखोजेको छुट्याउन सकिन्छ । सुतबाट आएका श्रावहरुको मुल्याँकन गरेर ऋतुकालमा आएको अवस्था र पाठेघरमा भएको रोगको संक्रमणको बारेमा अनुमान लगाउन सकिन्छ ।

डा. विमल कुमार निर्मल, डा. खगेन्द्रराज सापकोटा र शिवनाथ महतोबाट लिखित पशु प्रजनन विकृति उपचार तथा निवारण नामक पुस्तकबाट सावार गरिएको