दूधालु पशुको शारीरिक संरचनाको आधारमा गरिने स्कोरींग र छनौट

दूधालु पशुलाइ उसको पेडिग्री रेकर्ड, समकालीन नातागोता र सन्तानको क्षमता हेरेर छान्ने विधिका अलावा आफ्नो फार्म वा वथानमा रहेका पशुहरु स्वयमको दुध उत्पादन रेकर्ड र शारीरिक संचरना हेरेर वढी दूधालु गुणहरुको आधारमा छनौट गर्ने विधि पनि पश्चिमी देशहरुमा लोकप्रिय छ। यसको लागी ति देशहरुमा यस विषयमा विशेषज्ञता हासिल गरेका डेरी जजहरुको परामर्श लिने गरिन्छ। एउटै जातमा र दूधालु भनी पालिएका पशुमा पनि अझै वढी उत्पादनशील पशुको छनौट गर्नको लागि यो विधि प्रयोग गर्ने गरिन्छ। यहाँ अमेरीकाको होल्स्टाइन फाउन्डेसन, अमेरीकाकै केन्टुकीको कलेज अफ एग्रीकल्चर, फुड एण्ड इन्भाइरोन्मेन्ट तथा क्यानडाको 4-H Monitoba ले प्रकाशन गरेको म्यानुअल र लेखकको आफ्नो अध्ययन र अनुभवका आधारमा दूधालु पशुको शारीरिक अंगहरु, आकार प्रकार, वनोट आदीको मुल्यांकन एवम् स्कोरींग गर्ने गाइनलाइन वा छनौट विधिको संक्षेपमा चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ। यि आधारहरु खासगरी होल्स्टाइन गाइहरुमा वढी लागू हुने भएपनि थप अध्ययन र अनुभवको आधारमा अन्य दूधालु गाइभैंसीको हकमा पनि उपयुक्त आधारहरु लिएर दूधालु पशु छनौट गर्न सकिन्छ। दूध उत्पादन, पेडिग्री लगायतको रेकर्ड नराखिएका वा विश्वशनीय रेकर्ड नभएका फार्महरुवाट गाइभैंसी खरिद गर्नुपर्ने वाध्यता भएका नेपाली कृषकहरुको हकमा यो विधि अझै वढी उपयोगी हुन सक्छ।

शारीरिक आकार प्रकार, अंगहरुको अवलोकन र मुल्यांकन गरेर दूधालु पशुहरुको छनौट गर्ने तरीका

दूधालु पशुको छनौटकर्ताले सबैभन्दा पहिला गाइभैंसीका विभिन्न वाह्य तथा आन्तरिक अंग वा संरचनाहरुलाइ के भनिन्छ र त्यसको दूध उत्पादनसँग के सम्वन्ध छ भनेर जानकारी लिनु आवश्यक हुन्छ। शरीरको कुन भागको मुल्यांकन कसरी गरिन्छ र त्यसवापत कति अंक छुट्याइएको हुन्छ भन्ने कुराको संक्षिप्त जानकारी तल दिइएको छ।

• उपयुक्त शारीरिक फ्रेम वा समग्र खाका भएको: दूधालु पशुको स्कोरींग गर्दा फ्रेम अर्थात् हड्डीको वा अस्थिपन्जर प्रणालीको उपयुक्त संरचना भए सोको लागि १५ पुर्णांक भार हुने गरी नम्बर दिइन्छ। तर यसमा पनि पछाडीको खुट्टाको अलग्गै मुल्यांकन गरिने भएकोले सोको मुल्यांकन फ्रेममा समेटिंदैन। यसलाइ पनि अगाडीको भाग, रम्प, उचाइ र विभिन्न भागका हड्डिको लम्बाइ, चाक्लोपना, पछाडीको भाग तथा जातीय गुण आदीमा विभाजन गरी सो को आधारमा मुल्यांकन गरिन्छ। तथापि १५ पूर्णांकमा पूर्णांक वा १५ अंक नै चाँही सामान्यतया कुनै पनि पशुको लागि दिइंदैन। मजवुत वा राम्रो शारीरिक फ्रेम भएको पशुले शरीरको आकार, दूध उत्पादन क्षमता र लामो समयसम्म दूध दिने क्षमतातर्फ संकेत गर्दछ।

• दूधालुपन वा वढी दूधालु पशुमा हुनुपर्ने खास खास गुणहरु भएको: यसैगरी दूधालु पशुको स्कोरींग गर्दा डेरी स्ट्रेन्थ वा समग्र डेरी सम्वन्धी गुणहरुलाइ मुल्यांकन गरी उपयुक्त शारीरिक संरचना र अंगहरु भए सो को लागि २५ पूर्णांक भार हुने गरी नम्बर दिइन्छ। तथापि २५ पुर्णांकमा २५ नै चाँही सामान्यतया कुनै पनि पशुको लागि दिइंदैन। यस अन्तर्गत खासगरी छातीको चौडापन, करङहरु बीचको ग्याप तथा लम्बाइ, करङले वनाएको एन्गुलारीटी वा फैलावट (समग्रमा अगाडी वा टपवाट हेर्दा त्रिभुजाकार देखिनेलाइ राम्रो मानिने), करंगको एंगल, वडी कन्डिसन, छाती, थाइ, पेट, घाँटी, टाउको, माल तथा छालाको गुण/आकार प्रकार, पुच्छर लामो र पातलो भए नभएको लगायतका गुणहरु हेरेर मुल्यांकन गरिन्छ।

• पछाडीका खुट्टाहरु: अर्को महत्वपूर्ण भाग भनेको पछाडीका खुट्टाहरु र त्यसले दिएको आकार हो। यसको लागी २० पुर्णांक तोकिएको छ। यस अन्तर्गत खुर, पास्टर्न, हक ज्वाइन्ट, पिन वोन, हीप वोन आदीको अवस्थिती र आकार प्रकार तथा स्लोप र एंगल, हिंडाइको चाल वा कदम, लम्केर हिंड्दाको लम्बाइको फड्को  वा कदमको लम्बाइ, लचकता आदीको आधारमा मुल्यांकन गर्ने गरिन्छ।

• कल्चौंडा: सबैभन्दा वढी विचार गरिने र वढी अंक दिइने अंग चाहिने कल्चौंडा नै हो। कल्चौंडाको मात्रै मुल्यांकन गर्दा ४० पुर्णांक छुट्याइएको हुन्छ। कल्चौंडाको आकार (उचाइ/चौडाइ), कल्चौंडा घुँडा वा हकभन्दा तल लत्रिएको वा तल झरे। नझरेको, थुनको अवस्थिति र लम्बाइ (थुन धेरै लामो वा छोटो भए नभएको), कल्चौंडामा जोडिएका नशाहरुको अवस्था, कल्चौंडा पेटमा कत्तिको राम्ररी एट्याच भएको छ, कल्चौंडा पछाडीवाट हेर्दा २ भागमा छुट्टिएको देखिन्छ वा देखिंदैन, कत्तिको नरम छ,  दुहेपछी कत्तिको आकार घट्छ र पशु कत्तिको जवान छ आदी कुराहरु कल्चौंडाको मुल्यांकन गर्दा विचार गरिने कुराहरु हुन्।

समग्रमा एउटा उन्नत र उपयुक्त दुधालु पशुका अंगहरुको आकारप्रकार र शारीरिक स्वरुप वा गुण देहाय बमोजिम हुनुपर्दछ।

यसरी उल्लेखित गुणहरुको आधारमा दूधालु पशुको छनौट गर्न सकिन्छ। शुरु शुरुमा उपयुक्त आकार प्रकारको शारीरिक अंगहरु र वनौटको एकिन गर्न मुश्किल हुने भएपनि २ वा सोभन्दा वढी पशुहरुको तुलना गर्दै र छनौटको अभ्यास गर्दै जाँदा छनौट प्रक्रिया पनि सहज हुँदै जान्छ। यसरी दूधालु पशुको छनौट गर्न सकेको खण्डमा सिमित पशु पालेर पनि तुलनात्मक रुपमा वढी मुनाफा आर्जन गर्न सकिन्छ।