गाइ भैसीमा ऋतुचक्र (Estrus Cycle)

Dr. Khagendra Raj Sapkota Reproduction 2019-03-15

स्वस्थ्य वयस्क पोथी पशुले निश्चित समयावधिको अन्तरमा गर्भाधारण नभएसम्म भाले खोज्ने गर्दछन् । यसरी पोथी पशुले एकपटक भाले खोजेको समय देखि अर्को पटक पुनः भाले खोज्ने समयसम्मको अवधिलाई ऋतुचक्र Estrus Cycle भनिन्छ । विभिन्न जनावरहरुमा ऋतुचक्रको अवधि फरक फरक हुन्छ । यो साधारणतया गाई भैंसीमा १८ देखि २४ दिन र औषतमा २१ दिनको हुन्छ । ऋतुचक्रलाई निम्नानुसार ४ भागमा बाडिएको छ ।

१.पूर्व ऋतुकाल/प्रोइस्ट्रस (Proestrus)

यस अवस्थामा पिट्युटरी ग्रन्थीबाट उत्पन्न हुने फोलिकुलर स्टिमुलेटिङ हर्मोन (FHS) ले अण्डाशयलाई उत्तेजित गरी फोलिकलहरुको वृद्धि गराउँदछ । यी फोलिकलहरु परिपक्व भएपछि ग्राफियन फोलिकल भनिन्छ । करपस ल्युटियमको प्रत्यावर्तन Regretion साथ साथै यो समय पनि शुरु हुन्छ । यो समयगाई भैंसीमा लगभग ३ दिन सम्म रहन्छ । गर्भाशयको ईन्डोमेट्रियम (Endometrium) बाट प्रोस्टाग्लाण्डिन हर्मोन (Prostaglandin) उत्पादन हुन्छ, जसले करपस ल्युटियमलाई प्रत्यावर्तन गर्दछ । करपस ल्युटियम प्रत्यावर्तन हुनसाथ प्रोजेस्टेरोन हर्मोन (Progesterone Hormone Level) कम हुन्छ र फोलिकल स्टिमुलेटिङ हर्मोन FHS ले डिम्बाशयका फोलिकलहरुलाई सक्रिय (Stimulate) गर्दछ । यस अवस्थामा पाठेघर छाम्दा केहि कडा अनुभव हुन्छ ।

ऋतुकाल/इस्ट्रस (Estrus)

गाई भैंसीले कामना (Sexual desire) देखाउने अवस्थालाई वा पोथीले भाले खोज्ने समयलाई ऋतुकाल (Estrus) भनिन्छ । यो लक्षण देखाउने समयलाई गाई गर्भिएको (Heat Period) भनिन्छ । यसबेला रगतमा ईस्ट्रोजन हर्मोनको मात्रा धेरै हुन्छ । त्यस समयमा FHS को मात्रा घट्दै जाने र ल्युटिनाइजिङ हर्मोन (LH) को मात्रा बढ्दै जान्छ । गर्मी वातावरणमा ऋतुकाल १२ देखि १६ घण्टा सम्म रहन सक्छ भने चिसो वातावरणमा १२ देखि २४ घण्टा सम्म पनि रहन सक्ने हुन्छ । कतिपय पशुहरुमा डिम्बोत्र्सग हुनको लागि संभोग गर्नु जरुरी हुन्छ, जस्तै खरायो, विरालो । गाईमा ईस्ट्रस सकिएको १२—१८ घण्टामा मात्र ओभुलेसन हुन्छ । ईस्ट्रस अवधि विभिन्न जनावरमा फरक फरक हुन्छ । यो समयमा ग्राफियन फोलिकलहरुको विकास राम्रो भएकोले बढी सक्रिय हुन्छ । यस अवधिमा डिम्बाशयबाट ईस्ट्रोजन हर्मोनको उत्पादन उच्च हुन्छ ।

गाई, भैसीले भाले ऋतुकालमा आएको लक्षणहरु र पहिचान गर्ने तरीकाहरु

पशु प्रजनन् कार्यलाई सफल बनउन गाई भैसीले बाली खोजेको लक्षणहरु जानकारी राख्नु एक महत्पूर्ण कार्य भित्र पर्दछ । भाले खोजेको गाई, भैसीको शारीरिक रुपमा आएको परिवर्तन र स्वभावमा देखिएको परिवर्तनहरुको अध्ययन गरेर भाले खोजेको पत्ता लगाउन सकिन्छ । कुनै कुनै गाई, भैसीहरुले भाले खोजेको अवस्था बानी÷स्वभावमा कुनै परिवर्तन नआउने तर शारीरिक अवस्थामा आएको परिवर्तनको मुल्याँकन गरेर भाले खोजेको अनुमान गर्न सकिन्छ ।

क) भाले खोजेको गाई भैसीको स्वभावमा आउने परीवर्तनहरु

घाँस, पानी खोजेको अवस्था भन्दा अस्वभाविक रुपमा छिन छिनमा कराई रहने
गाई भैंसी उत्तेजित हुन्छ, कहिलेकाही वथानवाट अलग रहने वा एक्लोपना खोजेजस्तो गर्ने
पशुले यताउता पुच्छर हल्लाउँछ र अलि माथि उठाउने ।
शुरुको अवस्थामा अर्को पशुमा उक्लन खोज्नु र समय बित्दै जाँदा अर्को पशु भाले खोजेको पशुमा उक्लनु ।
चनाखो हुनु उतेजित हुनु ।
कुनै कुनै गाई, भैसीले दाना कम खाने र उत्पादन घट्ने ।
छिन छिनमा पिसाव फेर्नु ।

ख) भाले खोजेको गाई भैसीको शारीरिक अवस्थामा आउने परिवर्तनहरु

गाई, भैसीको सुत सुनिनु र सुतको भित्रिभाग गुलावी रंगको हुनु ।
सुतबाट शुरुको अवस्थामा पातलो सेप फ्याल्नु र ऋतुकाल बढ्दै जाँदा सेपको बनावट बाक्लो हुदै जानु ।
पशुमा केही मात्रामा त्यो दिनमा ज्वरो आएको हुन्छ ।
सर्भिक्स र पाठेघर छाम्दा पानी भरिएको रवरको पाईप जस्तो कडा हुने ।
ऋतुकालमा आएको पशुले आफ्नो पिठ्यू होचो वनाउँदछ ।

ग) सुमारेको साढे (Teaser Bull) प्रयोग गरेर भाले खोजेका पता लगाउने ।

यो तरीका पोथी पशुले भाले खोजेको पत्ता लगाउने सरल तथा उपयोगी तरीका हो जुन धेरै ठूलो ठूलो बथानहरुमा गर्ने गरिन्छ । यस तरीकामा पोथीहरुको बथानमा सुमारेको साढे (Vasectomized male) छाडिन्छ र भाले खोजेको पोथीहरु साढेको सामु आउने वा साढे नै पाथीको पछि लाग्ने हुँदा भाले खोजेको पत्ता लगाउन सकिन्छ ।

घ) उपकरणको (Protable Ultrasound) प्रयोग गरी भाले खोजेको पत्ता लगाउनेः यो पोथी पशुले भाले खोजेको पत्ता लगाउने सबैभन्दा उत्तम तर महगों तरीका हो । यसमा उपकरण प्रयोग गरी भाले खोजेको पत्ता लगाउने गरिन्छ ।

३. उत्तर ऋतुकाल/मेटइस्ट्रस (Metestrus)

यस अवस्थामा फोलिकल फुटेर ठाउँमा बन्ने करपस ल्युटियमले प्रोजेस्ट्रोन हर्मोन उत्पादन गर्दछ जस्ले गर्दा इस्ट्रोजनको मात्रा घट्ने अण्डाशयमा पुनः फोलिकल वृद्धि हुन रोक्दछ । यसको समय गाई भैंसीमा सरदर ३ दिन सम्म रहन्छ । कुनै कुनै गाईमा ऋतुचक्र अन्त्य भएको ३५–४५ घण्टा पछि रक्तश्राव (Metestrus Bleeding) भएको पाईन्छ । यो रक्तश्रावले गर्भधारण सित कुनै सम्वन्ध राख्दैन । यस्तो रक्तश्राव हुने मध्ये ५० प्रतिशतले गर्भधारण गर्दछन् ।

४. उत्तर ऋतुकाल /डाइस्ट्रस (Diestrus)

यस अवस्थामा करपस ल्युटियम पूर्ण विकसित भई प्रोजेसट्रेरोन हर्मोन यथेष्ट मात्रामा निस्कन्छ । गर्भाधान भएमा पाठेघर बाक्लो हुन थाल्दछ र भ्रुणको लागि युटेराइन मिल्क (Uterine Milk) उत्पादन गर्दछ । पाठेघरमा वच्चाको बृद्धि विकास हुंदै गएपछि थप आवश्यक प्रोजेस्टेरोन हर्मोन सालवाट पनि उत्पादन हुन्छ । गाई भैंसीमा ऋतुचक्रको पांचौ दिन देखि डाइस्ट्रसको समय शुरु हुन्छ । गर्भावस्था भरी कर्पस ल्युुटियम रहिरहन्छ तर पशु ब्याउने नभएमा करपस ल्युुटियम १४ देखि १६ दिन सम्म रहन्छ र सुक्दै जान्छ । फलस्वरुप प्रोजेस्टेरोनको मात्रा घट्दै जान्छ । यसबेला अगाडिको पिट्युटरी ग्रन्थीले पुनः FHS पैदा गर्दछ र अर्को चक्र शुरु हुन्छ । यो समय गाई/भैंसीमा लगभग १२ देखि १५ दिन सम्म रहन्छ ।

पशुहरुमा ऋतुचक्रका विभिन्न अवस्थाहरुको समयावधि

पशुको जात प्रोइस्ट्रस इस्ट्रस मेट्इस्ट्रस डाइइस्ट्रस

गाई—भैसी ३ दिन १८ घण्टा ३—५ दिन १३ दिन

भेडी २ दिन २९ घण्टा ३—५ दिन ७—१० दिन

बाख्री २ दिन ४० घण्टा ३—५ दिन ७—१० दिन

बंगुर ३ दिन ४५ घण्टा ३—५ दिन ९—१३ दिन

घोडी ३ दिन ५ दिन ३—५ दिन ६—१० दिन

कुकुर ९ दिन ७—९ दिन २ महिना ३ महिना

ऋतु चक्र शुरुभए पछि प्रजनन अंगमा देखिने परिवर्तन

गर्भाशयको सिंङ्ग ऋतुकालमा आउनु १ देखी ३ दिन अघि हात मलासय भित्र हालेर छाम्दा गर्भाशयको सिंङ्ग खुम्चिने तर तुरुन्तै फुकेर जस्ताको त्यस्तै अवस्थामा आउछ । ऋतुकालको समयमा मलासय भित्रवाट हातले गर्भाशयको सिंङ्ग छाम्दा रवरको पाइप जस्तो महसुस हुन्छ र खुम्चिने हुन्छ । ऋतुकाल पछिको १ देखी १७ दिन सम्मः हातले गर्भाशयको सिङ्ग छाम्दा यो खुम्चिदैन र यसलाई छामेर पत्ता लगाउन पनि सजिलो हुंदैन ।

गर्भाशय गीव्ग्रा ऋतुकालको अघिल्लो १ देखी ऋतुकाल समाप्त भएको २ दिन पछि सम्म अलि फुलेको हुन्छ । यसवाट पातलो सेप निस्कन्छ र यसको मुख खुला रहन्छ । ऋतुकाल समाप्त भएको ३ दिन पछि देखी ऋतुकालमा आउनु भन्दा २ दिन अघि सम्म गर्भाशयको ग्रीवा सानो आकारको र वाक्लो लेसिलो सेपले टालिएकोले यसको मुख वन्द हुन्छ ।

योनि ऋतुकालमा सतह अलि रातो भिजेको योनिद्धार अलि सुन्निएकोले चाउरिएको भाग देखिदैन । दुई ऋतुकालको वीचको समयमाः योनिको रंग फिक्का गुलाफी र सुख्खा हुन्छ ।

डिम्वाशय ऋतुकालमा एउटा फोलिकल पूर्ण विकसित हुन्छ । इष्ट्रोजन हर्माेनको श्राव भई जनावरमा ऋतुकालको लक्षण देखा पर्दछ । डिम्वाशयमा विकसित करपस ल्युटियम पाइदैन । डिम्वोत्सर्ग भएको लगत्तै पछि डिम्वलाई छाम्दा फोलिकल फुटेको अवस्था पाइन्छ । डिम्वोत्सर्ग भएको २ देखी ७ दिन पछि फोलिकल फुटेको ठाउंमा करपस ल्युटियम अर्थात पहेंलो भागको वृद्धि हुंदै गरेको र फोलिकलहरु सुक्दै गरेको फेला पर्दछ । डिम्वोत्सर्ग भएको ८ देखी १५ दिन सम्ममा डिम्वलाई छाम्दा पूर्ण विकसित करपस ल्युटियम महसुस गर्न सकिन्छ । गर्भाधारण नभएको अवस्थामा १६ वा १७ औ दिन देखि करपस ल्युटियम सुक्न थाल्दछ र फोलिकलको वृद्धि हुंदै परिपक्व हुन गई जनावर पुनः ऋतुकालमा आउँछ । डिम्वाशयको सतहमा गर्भ रहुन्जेल करपस ल्युटियम बसिरहन्छ फलस्वरुप गर्भ हुर्कन मद्धत पुग्छ